22 mei is de Internationale dag van de Biodiversiteit. Niet voor niets, want wereldwijd staan ecosystemen onder druk door het verlies aan variatie in dieren, planten en micro-organismen. Klimaatverandering laat steeds duidelijker zijn sporen na, en ook de noodzaak om fossiele brandstoffen te vervangen door groene stroom is urgenter dan ooit. Hoe kunnen we deze uitdagingen met elkaar verbinden en synergie creëren? Hier komt het concept van natuurinclusieve zonne- en windparken in beeld. In deze blog duiken we met Anna den Hartog, adviseur duurzame energie bij Green Trust, dieper in wat natuurinclusief ontwikkelen inhoudt en hoe bepaalde ontwerpkeuzes kunnen leiden tot versterking van de natuur. Deze blog is onderdeel van een reeks. In de volgende blog kijken we naar inspirerende voorbeelden en de uitdagingen die natuurinclusief ontwerpen met zich meebrengt.  

Waarom is natuurinclusief energie opwekken nodig? 

“We leven in een tijd waarin we met meerdere uitdagingen te maken hebben. Naast een klimaatcrisis hebben we ook te maken met een biodiversiteitscrisis. Steeds meer organisaties, wetenschappers en overheden luiden de noodklok om aandacht te vragen voor het verlies van biodiversiteit. Zo is de gemiddelde populatiegrootte van wilde dieren (zoals zoogdieren, vogels, amfibieën, reptielen en vissen) wereldwijd sinds 1970 met maar liefst 73% afgenomen, blijkt uit het Living Planet Report (2024) van het Wereld Natuur Fonds. En in Nederland is de biodiversiteit in de vorige eeuw veel sneller en sterker teruggelopen dan in de rest van Europa, schrijft Natuurmonumenten. Vooral op het Nederlandse land is de situatie zorgelijk: sinds 1990 zijn de populaties van landdieren met 27% afgenomen, met name in open natuurgebieden (zoals heide en duinen) en het agrarisch gebied. Het aantal soorten in open natuurgebieden is zelfs met 55% afgenomen, blijkt uit cijfers van het CBS. Allard van Leerdam, ecoloog bij Staatbosbeheer, onderschrijft dit en voegt eraan toe dat dieren op het land vooral last ondervinden van agrarische werkzaamheden, gif en stikstof. Daarbij is er een gebrek aan (schoon) water door lage grondwaterstanden. Dit wordt mede veroorzaakt door klimaatverandering en agrarische activiteiten. Daarnaast hebben we te maken met mondiale politieke machtsverschuivingen waardoor de noodzaak voor een duurzaam, lokaal, onafhankelijk energiesysteem nog groter is. En tegelijkertijd ervaren we de groeipijnen van de energietransitie: netcongestie en ruimtegebrek.  

Green Trust kiest bewust voor natuurinclusief ontwerp. We zien hier kansen om de biodiversiteit te stimuleren, groene, lokaal opgewekte stroom aan te bieden en ook om landgebruik multifunctioneel in te zetten. Duurzame energieparken vormen een rustige afgeschermde omgeving. Er rijden geen auto’s, er is geen uitstoot van CO2 of stikstof en er zijn geen tractoren of andere verstoringen. Daarnaast zijn we vaak verplicht, voor de veiligheid van energieparken, om hekken te plaatsen rondom het park waardoor er minder verstoring is van de vegetatie en landdieren zich goed kunnen vestigen. Hierdoor is de combinatie ‘energieopwekking en natuurherstel’ goed mogelijk.  

Er is voldoende onderzoek dat uitwijst dat biodiversiteit kan floreren in duurzame energieparken. Zo onderzocht Wageningen Environmental Research (WUR) 25 Nederlandse zonneparken en vond dat biodiversiteit inderdaad kan toenemen, vooral wanneer het beheer gericht is op natuurherstel. Vooral het maaien en afvoeren van maaisel verlaagt de voedselrijkdom van de bodem, waardoor meer plantensoorten kunnen groeien. De hoogste biodiversiteit werd gemeten in parken die dit beheer toepasten. De Rijksuniversiteit Groningen voert een grootschalig, vijfjarig onderzoek uit naar de ecologische effecten van zonneparken op bodem, begroeiing, insecten, zoogdieren en vogels. Het doel is te bepalen hoe zonneparken het beste kunnen worden ingericht en beheerd om biodiversiteit te bevorderen. De eerste resultaten worden binnenkort verwacht, maar het onderzoek bevestigt nu al dat zonneparken kansen bieden voor natuurwinst, mits ze ecologisch verantwoord worden ingericht.

Figuur 1: Zonneweide de Blauwe Poort, een participatief en natuurinclusief zonneproject van o.a. Green Trust 

Natuurlijk zijn er ook uitdagingen. Naast praktische uitdagingen zoals vogelpoep op je panelen zijn er ook sociale uitdagingen. Wind- en zonneparken roepen soms weerstand op. Dit omdat ze meer zichtbaar zijn dan fossiele alternatieven die wat vaker gecentreerd zitten op industrieterreinen en havens. Duurzame energieparken liggen vaak op voormalige landbouwgrond. In een open landschap valt dat op en is het voor de omgeving soms wennen. Maar een duurzaam energiepark heeft de potentie om naast groene stroom ook daadwerkelijk de natuur en beleving van de omgeving te verbeteren, wat ook het draagvlak kan verbeteren.  Een zorgvuldige landschappelijke inpassing kan veel doen om de acceptatie van het park te bevorderen en tegelijkertijd de natuur te helpen. Denk aan een houtwal rondom het wind- of zonnepark of een agrarische bodem die na jaren monocultuur herstelt vanwege de stop van intensief gebruik.  

Door wind- en zonneparken te ontwerpen met oog voor biodiversiteit en de omgeving hierin te betrekken, kunnen we niet alleen groene stroom opwekken en leefgebieden creëren voor planten en dieren, maar kan het ook helpen om de maatschappelijke acceptatie te vergroten.”  

Ben je benieuwd hoe we dit precies aanpakken? Lees dan hieronder verder.  

Een ecologische piramide tussen de zonnepanelen  

“Het ecosysteem waarin de energie-installatie staat, moet de ruimte krijgen om te floreren, om gezond(er) te worden. Dit vraagt om een goede afstemming van alle ingrediënten. Het begint bij een gezond bodemleven, mede mogelijk gemaakt door goed waterbeheer en voldoende lichtdoorval. Hiermee ontstaat een stevige basis waarop kleinere organismen, zoals schimmels en insecten, zich kunnen ontwikkelen. Dit trekt vervolgens grotere rovers aan, die op hun beurt bijdragen aan de regulatie en verdere verrijking van het ecosysteem. Zo komt een proces op gang, waarbij elke laag van de ecologische piramide invloed heeft op de volgende en ontstaat er uiteindelijk een veerkrachtig en zelfvoorzienend ecosysteem. In de ecologie heet dit de trofische cascade.  

Figuur 2: Trofische cascade 

Ontwerpprincipes van een natuurinclusief energiepark 

In een natuurinclusief ontwerp zijn er meerdere manieren waarop je deze trofische cascade kunt stimuleren. We onderscheiden vier ontwerpprincipes:  

1. Ontwerpkeuzes en techniek, denk aan een brede opstelling van zonnepanelen en panelen die meer licht doorlaten. 
2. Biodiversiteitsmaatregelen, zoals het aanleggen van bloemrijke randen, begroeiing tussen de panelen, bodem verbeterende maatregelen, poelen voor amfibieën of nestplaatsen voor vogels. 
3. Waterbeheer, zoals het aanleggen van watergangen die als habitat kunnen dienen en inheemse vegetatie ondersteunen. 
4. Vegetatiebeheer door maaien en snoeien.

Figuur 3: Voorbeeld van bi-facial zonnepanelen waarbij de panelen hoger en verder uit elkaar geplaatst zijn voor natuurontwikkeling. 

Ontwerpkeuzes en techniek 
Het begint allemaal bij een goed ontwerp. We werken graag samen met lokale partijen, landschapsarchitecten en ecologen om de aanwezige en omliggende natuur in kaart te brengen en te kijken hoe onze energieparken deze natuurwaarde kunnen versterken. Qua techniek kiezen we een opstelling waarbij de opbrengst van het park nog steeds rendabel is en waar we tegelijkertijd rekening houden met het herstellen van de omliggende natuur. Gelukkig is de techniek inmiddels ook zo ver dat, bij bijvoorbeeld zonnepanelen, we met licht doorlatende en bi-facial panelen steeds meer energie kunnen opwekken waardoor er meer ruimte ontstaat voor het bodemleven, de planten en de dieren. Deze technieken zullen in de toekomst alleen maar efficiënter worden, wat het succes van de energieparken zal vergroten.  

Biodiversiteitsmaatregelen 
In het ontwerp kijken we naar maatregelen om de biodiversiteit te stimuleren. Ook dit doen we in overleg met ecologen en lokale natuurorganisaties. Zij kennen de omgeving goed en weten vaak het beste wat er nodig is. Denk hierbij aan het herstellen van de bodem en het introduceren van inheemse vegetatie. Of vegetatie gericht op het aantrekken van bepaalde insecten en/of bestuivers. Ook zorgen we voor voldoende habitat zoals nestkasten voor vogels of poelen voor kikkers. Zo hebben we bij Windpark Krammer zelfs nieuwe eilandjes en broedgebieden gecreëerd ter ondersteuning van de broedende vogels daar en houden we bij het ontwerp ook rekening met migratieroutes van vogels. Waar mogelijk rusten wij onze windparken uit met een geavanceerd vogeldetectiesysteem waarbij windturbines automatisch stoppen als er een vogel te dichtbij vliegt. Welke maatregelen we precies kiezen is dus afhankelijk van de lokale natuurbehoeftes.  

Beheer 
Uit onderzoeken van de Wageningen Universiteit en de Groningen Universiteit kwam duidelijk naar voren dat beheer één van de grootste invloeden heeft op biodiversiteit in natuurinclusieve energieparken. Denk hierbij aan maaien, op het juiste moment en in de juist hoeveelheid, maar ook aan waterbeheer. Zonnepanelen hebben bijvoorbeeld het niet vaak genoemde en onbenutte voordeel dat ze veel regenwater opvangen. Door hier slim gebruik van te maken kan je grondwaterstanden aanvullen en opgedroogde sloten en kreken herstellen. 

Al deze maatregelen krijgen pas echt betekenis op het moment dat je ziet wat het daadwerkelijk doet. Daarom is het ook van belang om de natuur in het duurzame energiepark te monitoren. Door te monitoren is er ruimte om bij te sturen en lessen te halen uit het ontwerp. Een zeer belangrijk onderdeel dus die zeker niet mag missen.”  

Ben je benieuwd naar de praktijkverhalen over ontwerp, beheer en monitoring? Lees hier in de volgende blog meer over. Anna gaat hierover in gesprek met Senne Koetsier, van team Asset Management en Tijmen Keesmaat, mede-oprichter van Green Trust Consultancy en ontwikkelaar in hart en nieren.

De sleutel naar een duurzame toekomst 

“Natuur-inclusieve zon- en windparken bieden talloze voordelen op ecologisch, sociaal en economisch vlak. Ze maken dubbel ruimtegebruik mogelijk, creëren nieuwe natuurgebieden, zorgen voor een betere landschappelijke inpassing en verbeteren de lokale biodiversiteit. Door bewust om te gaan met de ruimte in deze parken, ontstaan nieuwe leefgebieden voor diverse diersoorten en wordt de natuur rondom uitgebreid en versterkt. Bovendien maken natuurinclusieve parken de omgeving aantrekkelijker, wat de beleving vergroot en soms zelfs ruimte biedt voor recreatie, zoals wandelpaden. 

Hoewel het opwekken van duurzame energie het belangrijkste doel blijft, zorgen deze projecten er dankzij natuurinclusief ontwerp voor dat energieproductie niet ten koste gaat van onze natuurlijke hulpbronnen. Dit is de sleutel tot een toekomst waarin energieopwekking en natuur hand in hand gaan. Samen met de omgeving dragen we zo bij aan een duurzame toekomst én een bloeiende biodiversiteit."

In de volgende blog gaat Anna dieper in op het belang en de impact van natuurinclusieve maatregelen in de praktijk. Blijf Green Trust dus volgen. Natuurlijk zijn we ook benieuwd naar jouw ideeën over natuurinclusief ontwikkelen. We gaan graag met je in gesprek!